Алт дагасан “хар салхи” Орхон голыг нөмрөх нь

Дал хол гарсан эмээ минь Орхон түшээ гүнээрээ овоглосон  Булган аймгийн Орхон суманд төрж, өссөн. Насаараа энэ мөрнөөс ундаалсаныхаа хувьд “Ийм байгаагүй юм аа... Даанч дээ...” гэж шүүрс алдахыг нь нэг биш сонссон удаатай. Харин миний бие энэ голын эргийг түшин 20-иод жил амьдарсаныхаа хувьд нэг л зүйлийг хэлж чадна. Тэр нь гашуун боловч үнэн ганц л өгүүлбэр : Орхон гол өдрөөс өдөрт татарч бас ширгэж байна. Харин та хожим үр хүүхдүүддээ орчлонгоос олж төрсөн “рашаан”-ыхаа тухай юуг ярин суухаа бодож үзсэн үү?

Хангайн нурууны Суварга хайрхан уулаас эх авч 1124 км урсаад Сэлэнгэ мөрөнд цутгах Монголын хамгийн урт гол бол Орхон гол юм. Îðõîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 38.2 õóâèéã Àðõàíãàé, 22.1 õóâèéã Áóëãàí, 18.4 õóâèéã Ñýëýíãý, 15.9 õóâèéã ªâºðõàíãàé, 1.9 õóâèéã Òºâ, 1.6 õóâèéã Áàÿíõîíãîð мөн  õóâèéã Îðõîí, 0.4 õóâèéã Äàðõàí-Óóë àéìãèéí нутаг тус тус эзлэн оршдог. Энэ нь 8 аймгийн 134 сумаар дамжин урсдаг гэсэн үг. Монгол улсын нийт хүн амын ихэнхи хэсгийг олон жилийн турш ундаалж амьдралын эх булаг нь болсоор ирсэн Орхон гол өнөөдөр алтны компаниудын балгаар өдрөөс өдөрт  урсац нь татарч, бохирдсоор  байгаа бөгөөд үүнээс үүдэн дээрхи тооны аймаг сумдын хүн ам, мал ундаалах боломжгүй болж байна. Нүдэн дээр чинь үгүй болчихоогүй байгаа болохоор та ажиглахгүй ч байж болох л юм. Гэхдээ өнөөдрийн бидний нэрлээд буй бохирдол гээч нь чухам юу гээчийн “хар салхи”-ийг дагуулан ирдэгийг, таны ганц л буруу үйлдэл юунд хүргэдгийг бид олон жилийн гашуун туршлагаасаа бишгүй л суралцсан. Харин одоо хэрхэн түүнээс байгаль орчноо аварч үлдэх вэ? гэдгийг заавал мэдэж байх шаардлага бидний өмнө тулгараад байна.

            Манай улсын томоохон уул уурхайн компани болох “ Алтан Дорнод Монгол”, “Монгол газар” компаниуд хууль зөрчин байж орхон голын сав газарт олборлолтоо хийсэнээр энэ аймшигт хар салхи эхэлсэн. Тэдний хууль зөрчин байж олон жилийн турш байгаль орчинд халдсан гэм бурууг нь хэрхэн үүрүүлэх, нөхүүлэх талаар төр засаг дуртай дургүй хөдөлж эхэлсэн ч  дорвитой шийдэлд хүрэлгүй өнөөг хүрээд байна. Өнөөгийн байдлаар Орхон гол орчмын байгаль, экологийг нөхөн сэргээхэд нийтдээ 135 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэсэн мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт гарчээ. Улмаар салхи эрчээ авч  50 орчим компани  алт угаасан шавартай усаа Орхон голын эх болох Бодонч, Шийрт, Өлт, Их тээл, Ухаагийн булаг, Гүүт зэрэг гол  руу юүлээд зогсохгүй олон гол горхийн урсгалыг боон хиймэл нуур үүсгэж байна. Энэ салхи хүчээ авч нэг л мэдэхэд биднийг амь болсон чандмань эрдэнээс минь үүрд салгах вий...

Îðõîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò óëñûí ãàçàð íóòãèéí 3.4 õóâü õàìààð÷, ÄÍÁ-èé 17

îð÷èì õóâèéã ¿éëäâýðëýí, õ¿í àìûí 8.6 õóâü íü îðøèí ñóóäàã áºãººä ýíä

óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí òîìîîõîí òºâ Ýðäýíýò õîò áàéðëàæ, îäîîãèéí

áàéäëààð óëñûí íèéò ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé 30 îð÷èì õóâèéã ¿éëäâýðëýæ байгаа юм. Ийнхүү Орхоны хөндий нь монголын  төдийгүй дэлхийн хүн төрөлхтөний түүх соёлын дурсгалын  үнэлж баршгүй өв мөн  тул 2004 онд Орхоны хөндийн соёлын дурсгалыг Юнеско Дэлхийн өв болгон бүртгэжээ. Монголчууд энэ мэдээг сонсохдоо хаанаас ч эрээд олдохгүй үнэт эрдэнээ улам ихээр хайрлахын оронд  хэн ч халдахгүйгээр үүрд дархлагдсан мэтээр ташаа боддог нь салхи бидний хаяанд ирчихээд байгааг улам ихээр сануулах мэт.

Орхон түшээ гүн мөрөндөө

Очиж золгохоор яардаг цаг ард үлдэхээс нь өмнө хүн бүр нэгийг бодооч...

                                                                    Сэтгүүл зүй-3 П.Лхагвадулам